Obrotowy włącznik światła z polewą uranową c.d.

 Glazura uranowa występowała w wielu barwach - pomarańczowej, żółtej, zielonej, brązowej i czarnej [LINK]. Pokrywano nią nie tylko wyroby ozdobne (naczynia, figurki), ale również tak pospolite przedmioty, jak kółka do mebli [LINK] czy ceramiczne wyroby elektrotechniczne. Pokrętło od włącznika światła Siemens-Prima znalazłem podczas porządków w częściach elektrycznych i opisałem w 2014 r. [LINK]. Następnie zdjęcia różnej porcelany elektrotechnicznej z polewą uranową udostępnił mi Adam ze strony Była sobie elektronika (pozdrowienia!):

Dodatek związków uranu obniżał temperaturę topnienia polewy oraz zmniejszał napięcie powierzchniowe, polepszając przyleganie glazury do ceramiki. Czasem uranu dodawano tylko do warstwy podkładu pod właściwą glazurę, która pozbawiona była tego dodatku, a czasem obie zawierały uran, lecz w różnych proporcjach. 

Przez dłuższy czas niestety nie udawało mi się trafić na kolejne wyroby, pomimo regularnego przeczesywania zarówno targów, jak i śmietników. A gdy wreszcie trafiłem jeden egzemplarz na słynnym warszawskim bazaru staroci, cena zwaliła mnie z nóg - 250 zł. Musiałem się upewnić, czy sprzedawca nie żartuje, ale był święcie przekonany o takiej wartości obrotowego włącznika natynkowego, gdyż "matowa ceramika jest droga". Nie jestem przekonany, targ na Kole słynie z dwóch rzeczy: nieuprzejmych sprzedawców, niezainteresowanych sprzedażą oraz zawyżonych cen, obliczonych na naciąganie osób nieznających rynku antyków. 

Na szczęście niedługo potem udało mi się nabyć znacznie taniej ten oto obrotowy włącznik światła do instalacji natynkowych. Zaryzykowałem zakup online, bez możliwości sprawdzenia artefaktu dozymetrem. Gdy paczka przyszła, RKP-1-2 potwierdził słuszność zakupu. 

Zmierzona na szybko Sosną moc dawki beta+gamma wahała się między 17 a 26 µSv/h łącznej emisji, przystąpiłem więc do badania poszczególnych elementów włącznika. Demontuje się on bardzo łatwo po odkręceniu śrubki w pokrętle:

Aktywność wykazała jedynie ceramiczna podstawka mocowana do ściany, kopułka osłaniająca mechanizm wykonana jest z bakelitu, a pokrętło z ceramiki pokrytej nieaktywną czarną polewą.

Pokrycie uranową glazurą jest jedynie na zewnętrznej powierzchni, zatem na krawędziach wycięcia pod przewód widać zacieki polewy:

Czarna polewa uranowa, podobnie jak zielona i brązowa, wykazuje luminescencję w ultrafiolecie, ale tylko w emitowanym przez świetlówkę UV. 

Ultrafiolet z diody LED, mający inną długość fali, nie wywołuje świecenia czarnej polewy uranowej, sprawdziłem to również na w/w pokrętle od przełącznika Siemens-Prima.

Luminescencja pojawia się też na spodniej, nieszkliwionej części włącznika. Są to skutki dyfuzji związków uranu z polewy przez ceramiczny materiał włącznika. Podobny efekt zaobserwowałem w kieliszku do jajek firmy Buckeburg Keramik [LINK].

Pomiar sondą scyntylacyjną wykazał obecność niewielkiej emisji alfa (22 impulsy na 180 s czyli 0,12 cps) , zatem można pomyśleć o wykonaniu autoradiogramu na papierze fotograficznym.

Wyniki pomiarów poszczególnymi dozymetrami (emisja łączna beta+gamma, na jednym z boków podstawki wynik nieco niższy) przedstawiają się następująco:

• ANRI Sosna z 2 licznikami blisko siebie - 17-26 µSv/h
• Radiatex MRD-2 - 6-7 µSv/h
• BlackWings - 5,6-7 µSv/h
• RK-21-2 - 2 µSv/h
• Soeks Ecovisor F4 - 11,3 µSv/h
• Pripyat' - 30-35 µSv/h
• RK-67 - 23-28 µSv/h
• EKO-C 130-160 cps (30-40 cps z filtrem), 7-8 µSv/h (1,8-2,3 µSv/h z filtrem)

Aktywność alfa była z kolei równomiernie rozłożona na całym obwodzie podstawki. Pomiary sondą SSU-3-2 ze scyntylatorem ZnS(Ag) wskazywały 1,2-1,3 cps Taki wynik jest efektem niskiej przenikliwości cząstek alfa - niezależnie od grubości uranowej polewy do detektora dostać się mogą tylko cząstki z wierzchniej warstwy. Z kolei przy pomiarze emisji beta i gamma, która jest bardziej przenikliwa, grubość glazury ma istotny wpływ na generowaną moc dawki. 

Na koniec brytyjski włącznik hebelkowy firmy "Crabtree", którego czarna glazura na podstawce nie wykazuje emisji powyżej tła naturalnego, zaś kopułka została wykonana z tworzywa sztucznego.

Do identyfikacji polewy uranowej niezbędny jest dozymetr, natomiast jeśli go nie mamy przy sobie albo kupujemy online, wówczas musimy polegać na badaniu organoleptycznym:

• tworzywo sztuczne będzie cieplejsze w dotyku niż ceramika
• ceramika ma bardziej zaokrąglone krawędzie, szczególnie przy otworze na śrubkę w pokrętle
• tworzywo sztuczne zwykle jest bardziej porysowane i zmatowiałe niż ceramika 
• połysk ceramiki jest "szklisty", tworzywa "jedwabisty"
• na ceramice często są ledwo zauważalne pofalowania powierzchni, jak na gorącym oleju na patelni, powierzchnia tworzywa jest równa
• pęknięcia są wyraźniejsze na ceramice i często odsłaniają biały porcelit
• uranowa glazura może występować tylko na podstawce, pokrętle, kopułce lub wszystkich elementach elementach włącznika jednocześnie

Powyższe wskazówki pozwolą nam jedynie odróżnić tworzywo sztuczne od ceramiki i zadecydować, czy w ogóle jest sens ryzykować zakup w ciemno. Przy niskiej cenie i dobrym stanie włącznika możemy go nawet potem odsprzedać z zyskiem, gdyż są one chętnie nabywane do wnętrz w stylu retro.

Podsumowując, włącznik z polewą uranową to ciekawy artefakt, na który warto polować, ale niejako przy okazji, za rozsądną cenę lub za darmo, np. podczas rozbiórki starych domów. Zakup online jest bardzo ryzykowny, gdyż większość czarnych wyrobów ceramicznych nie zawiera związków uranu. Co innego, gdy możemy sprawdzić dozymetrem całe pudło starych części elektrycznych. Uranową porcelanę elektrotechniczną radzę traktować jako ciekawostkę - kolejne historyczne zastosowanie związków uranu, nieco mniej oczywiste niż przy wyrobach ozdobnych. Generowana moc dawki wystarcza do przetestowania większości kieszonkowych dozymetrów, zarówno z odsłoniętym detektorem, jak i z zakrytym przez plastik obudowy.