System oznaczeń polskich liczników Geigera

Podział specjalizacji produkcyjnej w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG) przyznał w 1962 r. Polsce i NRD produkcję liczników Geigera i liczników proporcjonalnych*. Zadecydowało o tym. m.in. zaawansowanie prac badawczych i konstrukcyjnych w polskich placówkach naukowych. Liczniki Geigera produkowało wiele placówek (IBJ, AGH), jednak na masową skalę robił to głównie Przemysłowy Instytut Elektroniki w Warszawie (PIE). Liczniki tego producenta miały system znormalizowanych oznaczeń, kodujących ich przeznaczenie oraz niektóre parametry. System składał się z 3 liter i 2 cyfr. 

Pierwsza litera oznaczała przeznaczenie:

• A - promieniowanie alfa
• B - promieniowanie beta
• G - promieniowanie gamma
• W - licznik wysoko wydajny na promieniowanie gamma
• D - licznik prądowy
• F - licznik światłoczuły
• N - licznik neutronowy
• X - licznik czuły na promieniowanie rentgenowskie
• P - licznik proporcjonalny na promieniowanie alfa
• R -  ,,             ,,                    ,,            ,,                beta
• S -   ,,            ,,                    ,,            ,,                gamma i rentgenowskie
• C - licznik do pomiaru promieniowania kosmicznego

Druga - rodzaj napełnienia gazowego:

• A - gaz szlachetny z dodatkiem organicznych par gaszących (licznik alkoholowy**)
• O - gaz szlachetny z dodatkiem nieorganicznych par gaszących (licznik chlorowcowy)
• K - krypton
• H - wodór
• U - trójfluorek boru pod ciśnieniem 600 mm Hg
• F - trójfluorek boru wzbogacony pod ciśnieniem 600 mm Hg
• S - trójfluorek boru pod ciśnieniem 300 mm Hg
• T - trójfluorek boru wzbogacony pod ciśnieniem 300 mm Hg
• Z - licznik do napełniania gazem mierzonym

Trzecia - rodzaj konstrukcji licznika:

• K - szklany cylindryczny z katodą suspensyjną
• B - szklany cylindryczny z katodą metalową
• L - szklany cylindryczny z kuwetą do badania cieczy
• D - szklany cylindryczny ze szlifem
• E - szklany cylindryczny z rurką w objętości czynnej
• F - szklany cylindryczny z metalowym cylindrem zewnętrznym
• G - szklany z okienkiem
• H - okienkowy metalowy
• J -  metalowy cylindryczny
• X - przepływowy bez okienka
• N - igłowy
• M - płaski

Cyfra pierwsza - względna wielkość licznika w przedziale 0-9. Jest to wielkość względna, o czym zaraz się przekonamy na przykładach.

Cyfra druga - rodzaj cokołu:

• 0 - bez cokołu (wyprowadzenia w postaci drutów lub pinów)
• 1 - znormalizowany cokół koncentryczny (niemiecki)
• 2 - znormalizowany cokół koncentryczny przykręcany
• 3 - cokołowany dwustronnie kapturkami
• 4 - cokół dla liczników cieczowych (niemiecki)
• 5 - oktalowy (8 wyprowadzeń, jak w  starych lampach elektronowych z cokołem).

Odszyfrujmy teraz oznaczenia najpopularniejszych polskich liczników - w nawiasach najważniejsze przyrządy, w których były stosowane:

• BAH-55 - licznik na promieniowanie beta, alkoholowy, okienkowy metalowy, rozmiar 5, cokół oktalowy [monitor skażeń KBAE 62/57]
• AAH-55 - licznik na promieniowanie alfa, reszta j.w.
• AOH-32 - licznik na promieniowanie alfa, chlorowcowy, okienkowy metalowy, rozmiar 3, znormalizowany cokół koncentryczny (przykręcany)
• BAK-65 - licznik na promieniowanie beta, alkoholowy, szklany cylindryczny z katodą suspensyjną, rozmiar 6, cokół oktalowy [sonda zanurzeniowa SGB-1Z]
• BOH-45 - licznik na promieniowanie beta, chlorowcowy, okienkowy metalowy, rozmiar 4, cokół oktalowy [sondy SGB-2P i SGB-1R]
• BOE-50 - licznik na promieniowanie beta, chlorowcowy, z rurką w objętości czynnej (przepływowy), rozmiar 5, bez cokołu
• BOB-33 - licznik na promieniowanie beta, chlorowcowy, szklany cylindryczny z katodą metalową, rozmiar 3, cokołowany dwustronnie kapturkami [RIK-59, RK-60, RK-63]
• BOI-33 - j.w., tylko licznik metalowy [późniejsze serie RK-67, RK-67-3]
• BOI-53 - jak BOI-33, tylko rozmiar 5 [RKP-1, RKP-1-2 i RKP-2, sondy SGB-1P i SGB-3P]
• DOB-50 - licznik prądowy, chlorowcowy, szklany cylindryczny z katodą metalową, rozmiar 5, bez cokołu [RS-70, DP-66 i DP-66M]
• DOB-60 - j.w., tylko rozmiar 6
• DOB-80 - j.w., rozmiar 8 [DP-66 i DP-66M, ST-02, indykator Iza]
• DOI-30 - licznik prądowy, chlorowcowy, metalowy, rozmiar 3, bez cokołu [ALDO-10, KOS-1, DP-75, DPS-68M i DPS-68M1]
• DOI-80 - j.w., tylko rozmiar 8 [RK-20, RK-21, DP-75, DPS-68M i DPS-68M1, EKO-D] 
• PZM-40 - proporcjonalny na promieniowanie alfa, napełniany gazem mierzonym (w tym wypadku powietrzem, które jonizują cząstki alfa z mierzonej powierzchni), płaski, rozmiar 4, bez cokołu.
• RZK-60 - proporcjonalny na promieniowanie beta, napełniany gazem mierzonym, szklany cylindryczny z katodą suspensyjną, rozmiar 6, bez cokołu
• WAK-83 - licznik wysoko wydajny na promieniowanie gamma, alkoholowy, cylindryczny z katodą suspensyjną, rozmiar 8, cokołowany dwustronnie kapturkami.

Wielkość licznika (pierwsza cyfra) jest wartością względną, podejrzewam, że w obrębie danej rodziny (BOI, DOB, DOI). Liczniki BOI-33 i BOI-53 mają długość odpowiednio 110 i 197 mm, zaś DOI-30 i DOI-80 - 18 i 52 mm, poniższy rysunek niestety nie oddaje proporcji:

Cyt. za: A. Piątkowski, W. Scharf, Elektroniczne mierniki promieniowania jonizującego - poradnik, s. 184.

Ujednolicenie oprócz wyrobów PIE objęło też niektóre inne zakłady wytwarzające liczniki Geigera: wydzielony z PIE Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Elektroniki  Próżniowej Unitra-OBREP (BOI-33, DOB-50) oraz Zakłady Kineskopowe Unitra-Polkolor (BOH-45, DOI-30). Niestety normalizacji nie uległy oznaczenia detektorów wykonanych przez Instytut Badań Jądrowych (IBJ) w Świerku i Międzyresortowy Instytut Techniki Jądrowej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Jako przykład można podać liczniki BAT-25, które mają cokół koncentryczny pomimo drugiej cyfry "5", sugerującej cokół oktalowy. Z AGH pochodzą również liczniki BAT-1 i BAT-2, w których oprócz niewystępującej w wykazie litery "T" brakuje drugiej cyfry.

Z prawej BAT-1, z lewej BAT-2, jak widać, inny cokół inna długość [źródło]

Oznaczenia liczników produkowanych na tej uczelni lepiej weryfikować w katalogach*** - z moich ustaleń, właściwe znaczenie ma druga litera (A - licznik alkoholowy), natomiast literą "B" zaczynają się też oznaczenia liczników na promieniowanie alfa, o okienku 1,4 mg/cm2.

Niezunifikowane są też produkty Działu Detektorów Promieniowania IBJ. Zerknijmy na  liczniki aktywności cieczy oznaczone BOS-8, BOS-9/3, BOS-9/4. Licznik BOS-8 ma kształt kielicha z cylindrycznym detektorem umocowanym do dna otwartej od góry objętości czynnej, BOS-9/3 jest wkładany do probówki z mierzoną cieczą, z którą łączy się połączeniem na szlif, zaś BOS-9/6 to licznik przepływowy, przypominający chłodnicę laboratoryjną. Podejrzewam, że w tym przypadku ostatnia cyfra, po ukośniku, koduje wykonanie miernika. Środkowa cyfra zdaje się prawidłowo oznaczać typ (chlorowcowy), a pierwsza - przeznaczenie (beta).

Niekonsekwencji w oznaczeniach nie ustrzegł się też Przemysłowy Instytut Elektroniki -  licznik neutronowy z trójfluorkiem boru oznaczono NWI-22, choć napełnienie fluorkowe kodują litery U,F,S i T w zależności od stężenia i ciśnienia tego gazu.

Bardzo długi licznik GAS-25 [omówiony na zaprzyjaźnionej stronie - LINK] może zdziwić zarówno trzecią literą S, której nie ma w wykazie, jak również wielkością "2" przy łącznej długości 32 cm (!), z czego na czynną długość licznika przypada 28 cm.

Źródło - Była sobie elektronika

Licznik ten wyprodukowano w 1957 r., czyli w początkach działalności PIE, zatem może wówczas jeszcze nie było w pełni ustalonego systemu oznaczeń. Porównanie innych liczników PIE i AGH na tej samej stronie  - http://qann.wikidot.com/gm-jasia

Przytaczam również charakterystyki liczników cytowane w publikacji z 1972 r.:

Cyt. za: A. Piątkowski, W. Scharf, Aparatura radiometryczna w medycynie i biologii, s. 102-103.

i z 1979 r.:

Cyt. za: A. Piątkowski, W. Scharf, Elektroniczne mierniki promieniowania jonizującego - poradnik, s. 180.

Jeżeli macie uwagi, co do powyższego wykazu lub trafiliście na licznik z oznaczeniem, którego nie ma w spisie, dajcie znać w komentarzach. Pamiętajcie też, że immanentną cechą prawie każdej systematyki jest pozostawanie pewnych elementów poza jej obrębem i brak stuprocentowej konsekwencji w stosowaniu. Błędów nie ustrzegły się też katalogi - w umieszczonym na w/w/ stronie folderze informacyjnym z 1972 r. [LINK] licznik BOI-33 występuje jako BPI-33, choć P nie może występować na drugiej pozycji oznaczenia w produktach PIE.

---------

 *  Adam Kazimierski, Prace w zakresie detektorów promieniowania jądrowego [w:] Energia jądrowa w Polsce w latach 1961-1963, praca zbiorowa pod red. Józefa Hurwica, Warszawa 1966, s. 351.
**różnice miedzy licznikami chlorowcowymi i alkoholowymi wyjaśniłem w notce o licznikach Geigera - http://promieniowanie.blogspot.com/2018/05/nie-kazdy-dozymetr-to-licznik-geigera.html

*** np. Aparatura jądrowa - informator techniczny, Warszawa brw [1961] i [1963] - ogólne informacje LINK, pliki do pobrania TUTAJ i TUTAJ