Zestaw aparatury do pomiaru i kontroli skażeń ZAPKS-1

Wreszcie odważyłem się na opisanie tego zasłużonego w dziejach polskiej ochrony radiologicznej "kombajnu". Miernik w chwili powstania był bardzo nowoczesną konstrukcją (tranzystory, układy scalone) i jest często stosowany w różnych placówkach do chwili obecnej. Najszersze zastosowanie ZAPKS-1 miało miejsce podczas awarii w Czarnobylu, kiedy to Służba Pomiaru Skażeń Promieniotwórczych miała na stanie łącznie 130 szt. tych zestawów. Mierzyły i rejestrowały wówczas bieżącą moc dawki gamma i beta w powietrzu. Używano ich również do pomiarów stężenia cezu-137 i 134 w produktach żywnościowych (głównie grzybach), skażonych poczarnobylskim opadem. Wyposażenie Służby w nowocześniejsze mierniki Sapos-90 nie wyparło ZAPKS-ów, gdyż nowe przyrządy wykazywały dużą awaryjność i niestabilność wskazań*. Poniżej przyrząd w instruktażowo-propagandowym filmie "W słoneczny dzień" z 1976 r.:

Kobieta z lewej spisuje wskazania ZAPKS-1. Widoczny górny moduł z rejestratorem i wskaźnikami logarytmicznymi.

Tyle historii. Przejdźmy do samego przyrządu. Urządzenie ma konstrukcję modułową, zbudowano je w tzw. Standardzie 70, czyli systemie segmentowych przyrządów pomiarowych, mocowanych we wspólnej ramie z zasilaczem niskiego napięcia, w której poszczególne elementy trzymają się na zatrzaskach. Główny trzon stanowi człon umożliwiający zamontowanie albo 4 małych wkładek, w tym zasilacza wysokiego napięcia, albo jednego dużego i zasilacza WN:

Spośród tych paneli najważniejszy jest zasilacz wysokiego napięcia ZWN-21M (0-2000V) zasilający sondę pomiarową oraz przelicznik P-21, zliczający impulsy powstałe w detektorze sondy. Pozostałe dwa panele montowane w obudowie ZNN-44 mogą stanowić:

• dyskryminator progowy DP-21, 
• analizator jednokanałowy A21 i A-22M odcinający impulsy o określonej amplitudzie 
• częstościomierz liniowo logarytmiczny ILL-21 ze wskaźnikiem wychyłowym wyskalowanym w cpm, sygnalizujący przekroczenie ustawionego uprzednio progu
• układ koincydencji UK-21
• blok automatyki BA-21
• wzmacniacz liniowy WL-21
• wkładki wypełniające WW-1 i WW-21
• przelicznik P-44 (?)

Możliwe konfiguracje przy podłączeniu sondy scyntylacyjnej:

Przykładowe egzemplarze dolnego panelu w obudowie ZNN-44:

Zbiory - Obiekt Alfa

Dzięki uprzejmości Zuzanny :)

Zbiory: Galeria Zabytków Techniki - jeszcze przed uruchomieniem.

I uruchomiony - źródło j.w.

Zbliżenia poszczególnych modułów - tutaj jak widać przelicznik gotowy do wyjęcia, dźwignia wysunięta:

Przelicznik P-21

Wzmacniacz liniowy WL-21

Zasilacz wysokiego napięcia ZWN-21M.

Oprócz wspomnianego członu do zestawu należy jeszcze druga część, zawierająca:

• rejestrator ZR-81 produkcji Mera Lumel zapisujący na taśmie papierowej wyniki pomiarów z 3 kanałów pomiarowych:

1. kanał I - skala logarytmiczna 0.2-10 mR/h, kolor czarny
2. kanał II - skala logarytmiczna 2-1000 mR/h, kolor zielony
3. kanał III - skala logarytmiczna 0.2-100 R/h, kolor czerwony

• trzy wskaźniki logarytmiczne ILO-21 - po jednym dla każdego rejestrowanego kanału, skale i oznaczenia kolorów j.w.
• zasilacz wysokiego napięcia ZWN-21M, ale bez regulacji

Całość zestawu - oczywiście kolejność wskaźników w obu elementach może się zmieniać, porównajmy z prezentowanym
na początku posta kadrem z filmu "W słoneczny dzień".

Sprzęt współpracuje z większością dostępnych w kraju sond licznikowych i scyntylacyjnych, choć jego obsługa może się z początku wydać skomplikowana. Póki co nie spotkałem tym zestawem w wolnym handlu (Allegro, Olx) i raczej spodziewam się znaleźć go w firmach zajmujących się obrotem złomem elektronicznym, gdzie trafił z używających go instytucji. Jeśli gdzieś traficie ten zestaw, to z pewnością warto go ratować i remontować, choć w domowej dozymetrii ma niewielkie zastosowanie. Oczywiście, jeśli posiadamy odpowiednie sondy, możemy używać go jako laboratoryjnego radiometru, odpowiednika URL-1 i 2.

------------
* Por. Załączniki I i III do„ Raportu w sprawie następstw katastrofy w Czarnobylu", Warszawa 1991, s. 36, link: http://www.paa.gov.pl/sites/default/files/archiwalne/arch32.pdf