Licznik Geigera STS-5 i SBM-20

Ten radziecki licznik Geigera, zwany niekiedy też lampą lub "tubą"*, występował w tak wielu przyrządach dozymetrycznych, że zasługuje na osobną notkę. W kwestii nazewnictwa odsyłam do moich poprzednich notek, w których tłumaczę, że licznik Geigera to jedynie niewielki, choć najważniejszy, element dozymetru [LINK], a wiele przyrządów dozymetrycznych wykorzystuje inne typy detektorów (komora jonizacyjna, licznik scyntylacyjny).

Wracając do samego licznika, jest jeden z pierwszych liczników Geigera wyprodukowanych w ZSRR po II wojnie światowej. Przeznaczono go do wojskowych mierników skażeń radioaktywnych i mocy dawki. Produkowany masowo przez Moskowskij Elektrolampowyj Zawod. Jest to licznik typu chlorowcowego.

• Napięcie pracy 360-440 V (zalecane 390 V)
• Długość plateau 80 V, 
• Nachylenie plateau 0,125 %/V, 
• Grubość ścianki 40 mg/cm2
• Szybkość zliczania przy 200 µR/h (2 µSv/h) - 1480-2200 imp/min.
• Bieg własny - 27 imp/min
• Maksymalna przeciążalność (krótkotrwała) 50 R/h
• Oporność obciążenia 5-10 MOm
• Żywotność > 10^9 imp.
• Wymiary max 12x110 mm
• Masa 3,6 g
•  [źródło] 

Źródło https://krsk.au.ru/9270885/

Licznik ten umożliwia pomiar mocy dawki promieniowania gamma oraz silniejszego beta (od 0,5 MeV).

STS-5 stosowano w pierwszych wojskowych radiometrach przenośnych DP-11B, produkowanych w ZSRR oraz na licencji w Polsce. Na zdjęciu egzemplarz z lat 50., pochodzący z zestawu części zapasowych od DP-11B, widać wyraźnie śniedź na stykach od długiego przechowywania:

Tubę tą wykorzystywały także rentgenoradiometry serii DP-5, szczególnie pierwsze warianty (DP-5, DP-5A, DP-5B):

Używano go również w krajowych radiometrach kieszonkowych RK-67 do czasu rozwinięcia produkcji analogicznych liczników BOI-33 w Polsce. Co ciekawe, pierwsze RK-67 miały oznaczenie w instrukcji, zalecające krótki pomiar mocy dawki powyżej 200 mR/h z uwagi na większe zużycie licznika i gwarancję radzieckiego producenta tylko do 200 mR/h (zakres przyrządu sięgał 250 mR/h). Później, po przejściu na krajowe liczniki, adnotację wykreślono. Poniżej zdjęcie sondy pomiarowej mojego pierwszego egzemplarza RK-67, za folią okienka pomiarowego wyraźnie widać STS-5:

Krajowe sondy radiometryczne SGB-1DW mierzące moc dawki gamma, przeznaczone do większości uniwersalnych radiometrów (RUST, URL, URS) także stosowały STS-5 w wykonaniu o zakresie do 100 mR/h, przy większym stosowano wkładkę z tubą DOB-80 lub DOB-50.

Tuba ta była montowana też w czechosłowackich wojskowych radiometrach beta-gamma RGBT-62:

Źródło - http://postapo.cz/nutne-k-preziti/vse-ostatni/radiometr-rbgt-62a-velka-recenze/

Nie zabrakło jej również w polskich DP-66 i DP-66M, gdzie odpowiadała za najczulszy zakres pomiarowy, zaczynający się od tła naturalnego:

Przewidywano je również w sondach LGM-2 w liczbie aż 12 celem zapewnienia odpowiednio dużej powierzchni pomiaru, niezbędnej przy wykrywaniu skażeń. Sondy te posiadały również możliwość użycia 3 większych tub STS-6, znanych choćby z RKP-1-2, ale były problemy z dostawami tych czujników:

Oprócz STS-5 produkowano od lat 70. nowszy wariant, uznawany za "cywilny", oznaczony SBM-20. Różnice w parametrach były nieznaczne i obie tuby były praktycznie wymienne. Według fabrycznego "paszportu" plateau ma długość 100 V a nie 80, napięcie pracy równo 400 V (zwykle są to widełki) oraz bieg własny 1 imp/s czyli 60 imp/min w porównaniu z 27 w STS-5 - ale ta wartość jest dyskusyjna:

Wizualnie obie tuby różnią się liczbą "żeberek" usztywniających ścianki - STS-5 ma ich tylko 3, a SBM-20 aż 5, jest też minimalnie krótsza. Porównanie STS-5 i poszczególnych wariantów SBM-20 można znaleźć TUTAJ.

Z kolei w krajowym Przemysłowym Instytucie Elektroniki produkowano polskie odmiany tej tuby, sygnowane BOI-33, stosowane w późniejszych radiometrach RK-67 i RK-67-3, Miały dłuższe plateau - 120 V, ale ten sam bieg własny [LINK] - na zdjęciu 2 od góry:

W moim DP-5B zamontowano SBM-20, a nie STS-5, choć rocznik produkcji tuby, zgodny z samym miernikiem, wskazuje na fabryczną robotę, co przynajmniej częściowo obala tezę o "cywilnym" przeznaczeniu SBM-20:

Tuby STS-5 nadal dostępne są na rynku wtórnym, głównie jako "nowe ze starych zapasów" (NOS).  W Polsce są zwykle wyprzedawane z wojskowych zapasów części zamiennych do DP-66 i DP-66M. Często stanowią bazę dla różnego rodzaju amatorskich konstrukcji o różnym stopniu zaawansowania (PCD-10, Radiatex MRD-2). Niewątpliwą zaletą, oprócz łatwej dostępności i czułości wystarczającej do pomiaru nawet słabych źródeł, jest prostota układu pomiarowego wykorzystującego tą tubę.

Niestety ceny nowych tub wahają się między 30 a 40 zł za szt. i spodziewam się dalszego wzrostu. Jeszcze niedawno używane tuby wyprzedawano z demobilu po 15 zł, jednakże trudno ustalić stopień zużycia takiej tuby i dalszą przewidywaną żywotność, więc oszczędność może być iluzoryczna. 

***

Na koniec przekrój tuby autorstwa Adama, który cierpliwie szlifował zepsutą tubę na osełce do noży, by uzyskać ładny przekrój: